10. Even thuis | Rwanda

EVEN THUIS

Na een reis van vijf maanden verwachten wij in Rwanda even thuis te zijn. Niet vanwege de druilerige regen en de kou die wij ontmoeten als wij vanuit Burundi het land binnenkomen, maar vooral door ons eerder verblijf hier drie jaar geleden. Mooi Rwanda: land van duizenden heuvels, sprookjesachtige meren, prachtige regenwouden, gorilla’s en heel veel andere primaten. Hoe mooi ook, het zijn vooral de Rwandezen zelf die een plek in ons hart hebben veroverd. Wij verheugen ons op onze ontmoeting met onze vrienden in Musanze, in het noorden van Rwanda. Maar zijn onze verwachtingen niet te zijn hooggespannen?

In Butare, het intellectuele centrum in het zuiden van Rwanda, raak ik in de bar van Hotel Faucon in gesprek met een aardige Rwandees – de eigenaar van het hotel zo blijkt later – die recent in Valkenswaard een masterclass deed over e-learning en e-classrooms. Hij wil digitale opleidingen starten, vooral in beroepen waarin Rwanda een tekort heeft: laboratoriummedewerkers, ICT-ers, vroedvrouwen. Hij heeft ook een aantal boerderijen buiten Butare en een grote moestuin achter zijn hotel, die hij ons vol trots laat zien. Zijn mooie glimmend zwarte schoenen moeten het ontgelden als hij met ons samen de donkerbruine natte aarde instapt. Hij wil aardbeien telen, ecologische en duurzame landbouw ontwikkelen. Zijn neef, wiens opleiding hij sponsorde, helpt hem daarbij.  Het is een van de weinige Rwandezen die beschikt over eigen middelen èn blakend zelfvertrouwen om zijn dromen waar te maken.

Veeleisend
De bedelende mensen onderweg zijn wij wel gewend. Rwanda is extreem dichtbevolkt en er is geen afgezonderd plekje te vinden om even te plassen of een boterham te eten. Binnen een paar tellen staan er kinderen met uitreikende handen rondom onze auto. Rwanda kent wel armoede, maar geen honger meer, zo weten we, maar het bedelen blijft. Meestal doen we het af met een grap, een knipoog of een enkele keer met een snoepje. Maar in ‘t zuiden van Rwanda ontmoeten wij veeleisende bedelaars die ons onvriendelijk bejegenen als wij niet op hun verzoek ingaan. Ik voel me geïntimideerd, ben verward. Wij kennen dit niet van Rwanda en kunnen het niet verklaren. Is dit typisch voor het zuiden? Komt het door onze NGO-achtige auto die misschien verkeerde verwachtingen oproept? Zijn de Rwandezen zó veranderd?

Wij krijgen er niet helemaal antwoord op. Later in het noorden ontmoeten wij meer het Rwanda dat wij kennen. Maar ook hier zien wij, meer dan ons lief is hun veeleisende houding naar de wereld. Een wereld die zich nog steeds schuldig voelt over het toekijken en het laten afweten bij de genocide in 1994. In drie maanden tijd werden toen 800.000 tot 1 miljoen Batutsi’s vermoord, met machete’s of wapens uit de VS, Frankrijk en Zuid-Afrika. Nog steeds wemelt het hier van de NGO’s die het land financieel ondersteunen en talloze projecten initiëren of supporten. De keerzijde van de medaille is dat er voor steun of co-creatie bij een nieuw project vaak eerst naar het buitenland wordt gekeken, terwijl talenten en mogelijkheden in eigen land niet worden aangeboord. Zoals bij die ene, bijzonder sympathieke, arts die ons vraagt mee te denken in de opzet van een revalidatiekliniek. Onze talloze suggesties voor lokale support en samenwerking worden niet gehoord, komen niet bij hem binnen. Alsof het buiten zijn blikveld ligt.

Roze overall
De littekens van de genocide zijn nog steeds zichtbaar in het landschap van Rwanda. Gevangenen met een roze overall, anders dan de gebruikelijke oranje gevangenenkleding, zijn veroordeelden van de genocide. Ze werken op ‘t land en leveren op die manier nog een positieve bijdrage aan een land dat zij kapot hebben gemaakt. Talloze dorpen en steden hebben een memorial dat herinnert aan die ingrijpende en onmenselijke episode – soms met de skeletten nog op de plek waar ze 21 jaar geleden zijn achtergelaten. Op communityday – iedere laatste zaterdag van de maand – bezoek ik een heuvel in Kibuye, aan Lake Kivu. Vrijwilligers maken de kerk en nabijgelegen memorial schoon. Wie de oproep voor communityday negeert, krijgt een boete van 5.000 Rwandan Francs. Achter glas liggen de schedels opgestapeld van enkele van de bijna 50.000 Batutsi die hier, op deze heuvel, werden vermoord. Het raakt mij diep, maar niet zo diep als mijn eerder bezoek aan het genocidemuseum in de hoofdstad Kigali. Ik kan me niet voorstellen dat er mensen zijn die deze plek zonder tranen verlaten. De genocide en de houding van het westen, van de UN, maar vooral van Frankrijk en België, wordt nietsontziend in beeld gebracht, meestal met filmfragmenten. De bezoeker wordt niet gespaard in de gruwelijke kanten van deze ronduit mensonterende episode.

Paul Kagame, de charismatische leider van Rwanda, speelt een doorslaggevende rol in het herstel van zijn land en het rouwproces dat nodig is om het verleden achter zich te laten. De nadruk legt hij op de sociaaleconomische kant. In zijn beleid is onder meer veel aandacht voor samenwerking in de communities en de positie van vrouwen, die in de politiek en economie steeds meer een prominente rol spelen. Bijna de helft van het parlement, zo laat ik me vertellen,  bestaat uit vrouwen. Héél onafrikaans! Méér dan een paar jaar geleden zie ik veel dronken mannen. Misschien waren ze er toen ook al, maar zag ik ze niet. Overdag hangen ze rond in de bar, doen een bordspel, gokken misschien wat en maken veel kabaal. Er zijn zeker ook mannen die hardwerken, maar het straatbeeld wordt vooral bepaald door zwoegende vrouwen. De mannen zijn zoekende. Of misschien lui?

Afgronden
Onze route naar het noorden voert ons langs Lake Kivu. Over honderden van die duizend heuvels. Te laat ontdekken wij dat de gravelweg langs het zuidelijk deel buitengewoon slecht is. Plannen voor een asfaltweg zijn langs vrijwel het hele traject in uitvoering. In het donker volgen wij de slingerende  weg, met alleen de door autolampen verlichte bergwand als leidraad. Het is misschien goed dat wij de afgronden waarlangs wij rijden niet kunnen zien. In de dalen voeren gammele houten planken ons over riviertjes. Het regent, maar gelukkig niet hard. Laat in de avond komen wij aan in Kibuye in Centre Bethanie. Anders dan de naam doet vermoeden een hotel, weliswaar met een missieachtergrond. De volgende ochtend ontmoeten we daar vijf hardwerkende en wat te luidruchtige studenten van de Hogeschool voor Hotelmanagement Maastricht, die voor hun afstudeerproject deze plek hebben uitgekozen. We praten over hun project en hun toekomstplannen. Ik kan het niet nalaten om af en toe hun gesprekken glimlachend af te luisteren en terug te dromen naar mijn eigen studententijd op diezelfde opleiding. Het is zo herkenbaar: het enthousiasme, de gedrevenheid en vooral ook de overtuiging dat de opgedane kennis goed is voor iedereen……

Gorilla’s in the mist
Onze laatste lange stop in Rwanda ligt in Musanze, aan de voet van het vulkanisch gebergte waar de bekende berggorilla’s hun thuis hebben. Mijn bezoek aan de Suzagroep – de hoofdrolspeler in Diane Fossey’s ‘Gorilla’s in the mist’ – drie jaar geleden was een fysieke krachttoer. Ondanks de talloze begeleiders raakten we verdwaald in het regenwoud. Met heel veel geluk en een paar hoofdlampjes vonden we onze weg terug en pas na middernacht kon Frans, die thuis was gebleven, opgelucht ademhalen. In het plaatselijk ziekenhuis deed Hester haar wetenschappelijk onderzoek naar de oorzaken van het hoge sterftecijfer bij bevallingen. Hartje stad klappen wij nu op de binnenplaats van het Amahoro-guesthouse onze tent uit, pal naast de kamer waar Hester woonde. In dè expatsplek van Musanze, restaurant La Palloitte, krijgen we niet alleen een warme cappucino maar ook een warm welkom van Hesters ‘Rwanda-mamma’. Maar het is vooral  ‘Rwanda-daddy’ Greg Bakunzi die Hester onder zijn hoede nam in de momenten dat ze het moeilijk had. Het weerzien met Greg de volgende ochtend is voor mij een feest. Ik heb al die tijd contact met hem gehouden en het doet mij goed hem live weer te ontmoeten.

Self made
Greg werd geboren in een Batutsi-vluchtelingenkamp in Oeganda en verloor zijn ouders. Hij groeide daar op en wist honger, armoede en Idi Amin te overleven. Een self-made man, die veel creativiteit , geestdrift en doorzettingsvermogen ontleent aan zijn periode in het vluchtelingenkamp. Tegenwoordig is hij een drukbezet en succesvol touroperator en eigenaar van een aantal accommodaties, waaronder ook het guesthouse waar wij verblijven. Een deel van zijn financiële verdiensten gaat naar de plaatselijke community’s. In Red Rocks, iets buiten het centrum van Musanze, verdienen vrouwen hun geld met het vlechten van manden. Aan jonge kunstenaars wordt de mogelijkheid geboden hun schilderijen te exposeren en te verkopen. Greg zorgt voor de accommodatie, voor de marketing, en voor de klanten in het red rocks guesthouse en op de camping. Voor mensen die zichzelf persoonlijk willen ontwikkelen, wordt wekelijks een kringgesprek georganiseerd waarin ontwikkeldoelen worden besproken. Harriët, een psychologe en het jonge Oeganda-zusje van Greg, leidt het centrum èn de gesprekken. Wij ontmoeten haar de volgende ochtend en met al haar charmes weet ze ons te verleiden naar Red Rocks te verhuizen.

Rwandese platteland
Terwijl Frans kwartier maakt op Red Rocks, loop ik met twee van Greg’s gidsen – Hassan en Honoré-  over de heuvels en door de riviervallei vanuit Musanze naar Red Rock. De route loopt door talloze kleine communities en geeft een indrukwekkend beeld van het dagelijks leven op het Rwandese platteland. Hester gidste ons drie jaar geleden op deze prachtige route, die zijzelf vaak met Hassan liep. Alleen met hulp een gids vinden bezoekers hun weg door de wirwar van modderpaden en beekjes. Om toeristen langer in dit gebied te houden wil Greg self-guided activiteiten ontwikkelen. In Europa een vanzelfsprekendheid, maar in Afrika een onbekend fenomeen.Met de Garmin in de hand, leg ik onderweg de way-points vast om er later een GPS-routevan te maken die Greg  kan aanbieden aan bezoekers en aan ontwikkelaars van navigatiesystemen, tracks en reisgidsen. Mijn gezelschap van twee Kiswahili sprekende Rwandezen geeft de tocht een bijzondere kleur. Een ouder echtpaar wil met hun pasgeboren kleinzoon op de foto. Dat die foto niet meteen uit de camera rolt dringt pas later tot ze door. Onze belofte dat we een print brengen stelt hen gerust en leidt tot veel gebaren van dankbaarheid. De gesprekken met de dorpelingen onderweg worden letterlijk voor me vertaald. “Waarom loopt die vrouw met een stok?”, zo vraagt een wat oudere vrouw, ook met stok, “ze is toch niet oud?” “Waarom loopt die blanke vrouw?” roept een jonge moeder vanuit de deuropening van haar lemen hut, “Is ze arm? Heeft ze geen geld voor een auto of brommer?” De uitspraken van de dorpelingen zijn hilarisch en geven een mooi beeld van de manier waarop zij naar de wereld kijken. De aanwezigheid van Hassan en Honoré maakt dat de dorpelingen zonder schroom voor de camera gaan en zorgt voor een beeldend verhaal van deze prachtige tocht.

Oude muziek
Op Red Rocks heeft Frans hele oude Congolese snaarinstrumenten ontdekt die hij in overleg met Harriët aan het restaureren is. Het is Goede Vrijdag. Terwijl wij op zoek zijn naar de stilte, schalt hiphop en rap van de vroege ochtend tot de late avond over het terrein. Pas als ik tegen middernacht in mijn pyjama vraag het geluidsniveau aan te passen wordt het eindelijk stil. Harriët heeft niet zo veel overwicht op de jonge lokale Rwandezen die het geluid produceren, zo blijkt. De volgende ochtend stellen we voor onder haar leiding eentraditionele Rwandese kringmeeting te organiseren met de gebruikers en gasten in Red Rock. Ze is dankbaar voor onze suggestie en binnen een uur zitten we met z’n tienen in een kring bij elkaar: de kunstenaars, DJ, staf en gasten. Iedereen krijgt de ruimte aan te geven wat hij of zij zoekt op Red Rocks en wat belangrijk is om dat te realiseren. Het is niet de eerste keer dat wij ontdekken hoe lastig dat is voor de Rwandezen zeker als er mzungu bij zijn. Voor het eerst praten zij hierover met elkaar en iedereen ligt in een deuk als ze ontdekken dat ze de muziek van de DJ helemaal niet leuk vinden. Er worden praktische afspraken gemaakt die tegemoet komen aan de wensen van iedereen. De komende dagen is het niet altijd stil op de campsite en er wordt ook hiphop en rap gedraaid, maar er zijn ook voldoende momenten waarin wij de vogels horen of onze (nacht)rust vinden. Pasen in Rwanda krijgt voor ons niet alleen daardoor een bijzondere klank. Iedereen is op z’n paasbest gekleed met mooie kleurrijke lange gewaden. Terwijl mijn moeder in Nederland haar eerste asperges bij de brunch krijgt geserveerd, verrast Harriët ons met een muzikantengroep die op de oude instrumenten speelt die Frans heeft gerestaureerd. Er wordt samen gedanst, gezongen en getrommeld door gasten en dorpelingen. Greg geniet zichtbaar. Zijn doel om op deze plek de westerse cultuur te laten samenvloeien met de Rwandese, wordt hier bewaarheid.

Herdenken
Op 7 april, op de jaarlijkse Memorial Day, verlaten wij Rwanda. De straten zijn uitgestorven, alsof het een autoloze zondag is. De winkels, barretjes en restaurants zijn vergrendeld met getraliede metalen deuren. Alleen een enkel benzinestation is open, en die ene afgezonderde veel te dure lodge ($ 600 per dag!) waar wij genieten wij van onze koffie en het prachtige uitzicht op de meren en vulkanen in het Ruhengeri gebergte. Op onze rit naar de Oegandese grens passeren we dorpen waar mensen in kringen bij elkaar zitten, Bahuttu en Batutsi samen. Voor het merendeel Rwandezen die de genocide 21 jaar geleden hebben meegemaakt èn overleefd. Rondom de kringen is weinig beweging te zien. De mensen lijken gefocust, luisteren naar elkaar. Wij zijn blij dat we hebben besloten niet in te gaan op het aanbod van Harriët om Memorial Day bij te wonen. Het voelt als een intiem moment waar wij niet bij horen. Hoe groot mijn inlevingsvermogen ook is, de pijn van het verleden kan ik onmogelijk navoelen. Alleen vanuit die nog levende pijn is voelbaar wat nodig is voor de toekomst van de Rwandezen, wat een volgende stap is,  om te helen en te verzachten, om samen verder te bouwen aan dit nieuwe kleine land.

“So, at what time do the meetings start?”, roept een veel te luidruchtige Amerikaanse toerist in de veel te dure lodge. Maar ze is niet echt geïnteresseerd, zo blijkt. Zonder het antwoord van de voorkomende ober af te wachten, wendt ze zich tot haar vriendin voor een onderwerp dat blijkbaar nóg belangrijker is: het helicopterplatform van de lodge. Even flitst het door me heen: het lijkt alsof de wereld weer toekijkt terwijl de Rwandezen ‘lijden’. Maar ik ben vooral blij dat de Amerikaanse niet serieus overweegt Memorial Day bij te wonen. Het is goed zoals het is. Dit is enkel en alleen iets vàn de Rwandezen en vóór de Rwandezen. Een buitenlander hoort daar niet thuis.

Om de andere foto’s van Rwanda te bekijken, klik hier door voor onze foto’s op Flickr

Om onze route door Rwanda te zien en te kijken waar we nu zijn, klik hier door naar onze pagina op Polarsteps, 

Info en websites van bijzondere en mooie plaatsen in Rwanda:
Hotel Faucon en Residence Astrida (Butare/Huy)
www.Nyungeforestlodge.com (Gisakura/Nyunge Forest)
Hotelcentre Bethanie, (Kibuye)
Hotel Musanto, Gisenyi
www.amahore-guesthouse,com (Musanze)
www.redrocksrwanda.com (Musanze)